Truyện cổ tích “Tấm Cám” và những dị bản ít ai biết

Chắc chắn không ai xa lạ với câu chuyện cổ tích Tấm Cám, về nàng Tấm xinh đẹp và chân thành, nhưng luôn bị người mẹ và con gái nhà Cám hãm hại.

Tuy nhiên, câu chuyện Tấm Cám mà ngày nay chúng ta biết đến không phải là phiên bản đầu tiên và cũng không phải là phiên bản được phổ biến nhất trong quá khứ. Phiên bản Tấm Cám mà chúng ta biết hiện tại là kết quả của sự chọn lọc từ Nhà xuất bản Văn hóa – Văn nghệ và Nhà xuất bản Văn học. Với sự phát triển của truyền thông và báo chí cùng với sự kết nối của thế giới hiện đại, câu truyện Tấm Cám đã trở thành phiên bản phổ biến nhất và được coi là bản gốc.

Tuy nhiên, trong xã hội Việt Nam trước đây, có tồn tại từ 01-02 dị bản khác nhau về câu chuyện Tấm Cám. Dưới đây là giới thiệu về 04 dị bản nổi tiếng nhất hiện nay, mà ít người biết. Đáng chú ý, vị trí của Tấm Cám trong các dị bản thường bị thay đổi.

Cô Tấm làng mai.

Quê hương của hai chị em Tấm Cám trong câu chuyện cổ tích được nhắc đến là làng Mai. Ngày nay, có nhiều bài hát và thơ ca ca ngợi những người con gái hiền lành và đảm đang, được ví như “Cô Tấm Làng Mai”. Làng Mai nằm tại xã Thanh Mai, Thanh Oai, Hà Nội hiện nay. Làng Mai vẫn lưu truyền một phiên bản khác về câu chuyện Tấm Cám. Theo câu chuyện này, một lần Hoàng từ nhà Đinh về Hội làng Mai, tình cờ nhặt được một chiếc hài gấm rất đẹp. Hoàng tử tin rằng đây là duyên số nên đã cưới người con gái đánh rơi hài làm Hoàng tử phi. Người con gái đó chính là cô Tấm của làng Mai. Trong Hội làng Mai ngày nay, khi các bà người làng vào dâng rượu, dâng hương lên Đinh Tiên Hoàng, họ đều đội khăn xếp màu vàng, mặc áo lụa vàng, chân đi giày hài gấm, hòa mình vào hình ảnh cô Tấm xưa kia.

Phiên bản Ỷ Lan Phu Nhân có tính thần kỳ.

Ở vùng Bắc Ninh, truyện Tấm Cám được truyền tụng như là lịch sử Thái phi Ỷ Lan. Quyển Lý triều đệ tam hoàng hậu sự tích đã ghi lại câu chuyện về bà Ỷ Lan và nhân vật Cám (khác với truyện gốc, ở đây Tấm được gọi là Cám và Cám được gọi là Tấm. Ỷ Lan thái phi được gọi là Cám). Câu chuyện này đã bỏ đi một số chi tiết trong truyện dân gian. Truyện diễn ra ở làng Thổ Lỗi (hay Siêu Loại), huyện Gia Lâm, nơi ông Lê Công Thiết và vợ là Vũ Thị Tinh trồng dâu và nuôi tằm. Một đêm, vợ của ông nằm mơ thấy mình nuốt mặt trăng và sau đó sinh ra một cô gái tên là Cám (hoặc Khiết Nương). Sau khi vợ chết, ông lấy vợ kế là Chu Thị và họ có một cô con gái khác tên là Tấm. Câu chuyện diễn ra với các tình tiết bắt cá, nuôi bống và nhặt xương bống chôn dưới chân giường, tương tự như truyện gốc. Tuy nhiên, Bụt trong câu chuyện này lại là nhà sư Đại Liên, người tu hành ở chùa Linh-nhân. Điều thú vị thứ hai là khi xương bống được đào lên sau một trăm ngày, lại tìm thấy một đôi hài quý. Tuy nhiên, khi Cám phơi lên đôi hài đó, một con quạ thần xuất hiện, cắp một chiếc bay đến kinh đô rồi thả xuống sân điện. Vua Lý Thánh Tông, người không có con, coi đây là điềm lành và thông báo cho phụ nữ khắp nơi đến xem đôi hài. Từ đây, câu chuyện phát triển hoàn toàn khác với truyện cổ tích ban đầu. Vua đi cầu tự ở chùa và mọi người đua nhau đến xem. Chỉ có Cám vẫn chăm chỉ hái dâu.

Một người đàn ông thấy một đám mây che phủ trên đầu Cám, nên đã mách cho quan quân biết. Vua gọi Cám đến và hỏi tại sao không đến xin xem vua. Cám trả lời rằng vì dì đã bắt đi hái dâu. Vua thử ướm chân vào hài và vừa vặn như in. Vua quyết định cưới Cám và đặt tên là Ỷ Lan. Sau một thời gian, Ỷ Lan vẫn chưa thể sinh con. Nguyễn Bông (một người vua sai đến chùa) gặp Đại Điên và hỏi: “Có muốn trở thành hoàng tử không?”. Bông đáp: “Có”. Đại Điên dặn Bông lẻn vào buồng tắm của hoàng hậu trong lúc Ỷ Lan đang tắm. Kết quả là việc làm của Bông bị phát hiện, và Bông bị kết án chém. Trong giấc mơ vào đêm đó, Thánh Tông thấy một tiên ông đưa đến một đứa con trai.

Ỷ Lan thật sự có một đứa con trai. Tuy nhiên, hoàng hậu Dương đã đánh cắp đứa bé và thay thế bằng một con mèo. Sau này, hoàng tử nhận ra người mẹ ruột của mình và giết chết hoàng hậu Dương và bảy mươi một cung nữ. Ở Bắc Ninh, người ta kể thêm những chi tiết khác, như là một trong bốn cái lọ đào được chứa nước thần, khi Cám tắm trong nước này, da dẻ của cô trở nên trắng trẻo và cô trở thành người đẹp tuyệt trần. Hoặc như việc Bông lẻn vào buồng tắm của Ỷ Lan và tự vùi mình trong cát, khi Ỷ Lan dội nước, cát trôi và Bông lộ diện.

3. Phiên bản của G. Jeanneau đã được cải tiến.

Nội dung truyện kể ở miền Nam là những gì G. Jeanneau, người sưu tầm truyện cổ Việt Nam sớm nhất đã ghi lại từ Mỹ Tho vào năm 1886. Có một cặp vợ chồng sinh ra hai cô gái, Tấm và Cám, là sinh đôi. Tấm được cha mẹ chăm sóc và yêu thương hơn, trong khi Cám lại bị đối xử không công bằng. Một ngày, cha giao một cái giỏ cho mỗi con và bảo đi bắt cá, người nào bắt được nhiều hơn sẽ được gọi là chị. Dù Cám bắt được nhiều hơn, nhưng Tấm muốn giữ giỏ cho mình để đi hái rau thơm về nhà.

Khi Cám trở về, đã có nhiều cá bị Tấm lấy mất chỉ còn một con bống mú. Vì vậy, Tấm trở thành chị. Cũng giống như câu chuyện kể ở miền Bắc, Cám được thần hiện ra và hướng dẫn cách nuôi cá bống mú. Tuy nhiên, sau một thời gian ngắn, cá cũng bị Tấm tìm cách bắt và ăn thịt. Thần lại xuất hiện và chỉ cho Cám cách chôn xương cá vào hũ, sau đó sẽ nhận được nhiều vật quý. Một con gà cũng đã cho Cám biết nơi để chôn xương bống. Sau ba tháng mười ngày, Cám đào lên và tìm thấy áo quần đẹp và một đôi giày. Một ngày nọ, khi Cám mang giày đi ra đồng và bị ướt, cô phải để giày phơi khô. Bất ngờ, một con quạ đã cắp mất một chiếc giày và đem nó đến cung vua.

Hoàng tử đã bắt được một cách khéo léo để mời các cô gái về thử với mục đích tìm vợ. Tấm, được cha mẹ nuôi dưỡng và ăn mặc đẹp, trong khi đó Cám phải ngồi nhặt đậu và vừng trộn lẫn. May mắn thay, một thần đã giúp Cám bằng cách hướng dẫn cô cách sàng để nhặt đậu nhanh hơn. Cám đã thử giày và trở thành vợ của Hoàng tử. Một ngày nọ, Cám nghe tin cha đau nặng và quyết định trở về thăm. Tuy nhiên, Cám đã bị lừa khi phát hiện rằng dưới giường của cha có nhiều tấm bánh đa nướng để tạo ra âm thanh giả khi chuyển động. Cám đã tưởng rằng cha bị gãy xương và khóc nức nở.

Cám cởi áo trèo cây cau theo lời bố. Cây cau bị Tấm chặt gãy, Cám rơi vào hố nước sôi chết. Nhờ giống mặt của Cám, Tấm mặc áo quần rồi vào cung mà không ai nhận ra, kể cả hoàng tử. Tuy nhiên, hoàng tử dần trở nên lạnh lùng với Tấm. Cám biến thành chim và bay vào cung, gặp Tấm đang giặt áo. Chim nói: “Phơi áo chồng tao…” Và hoàng tử đem chim về nuôi trong lồng. Tấm bắt chim để ăn và nói rằng cô có muốn ăn thịt chim. Chỗ vứt lông chim mọc lên một cây măng tre, sau đó Tấm chặt cây làm thức ăn. Vỏ măng biến thành một cây thị, chỉ có một quả duy nhất. Khi hoàng tử ở nhà, cây thị xòa xuống thấp, nhưng khi hoàng tử đi vắng, cây vươn lên cao. Vì vậy, Tấm muốn hái thị ăn nhưng không được.

Sau đó, trong quả thị, thị vật rơi vào tay một bà lão ăn mày. Tiên nữ trong quả thị đã xuất hiện nhiều lần để giúp đỡ bà lão, cuối cùng bà lão đã bắt được thị vật và xé nát vỏ thị. Một ngày nọ, Cám đã thực hiện một phép màu để làm một bữa tiệc cỗ bàn tuyệt vời để dọn cúng cho chồng bà lão, nhưng lại ép bà đi mời hoàng tử tới dự tiệc. Hoàng tử đòi phải có thảm trải từ cung đi đến nhà mới đồng ý tham gia. Thảm trải thật sự rất đẹp, và có một miếng trầu được trang trí tinh xảo, làm cho hoàng tử chú ý. Hoàng tử hỏi bà lão liệu có thể mượn trầu để thử. Cám đã vẽ một con ruồi để bà lão hướng dẫn cách làm trầu, nhưng khi hoàng tử đuổi ruồi thì bà lão không thể làm được, và cuối cùng thú nhận là do con gái mình làm. Nhờ đó, hoàng tử đã gặp lại vợ cũ của mình. Trong một cuộc trò chuyện, Cô Tấm hỏi Cám làm sao lại có vẻ đẹp. Cám thật thà nói rằng nó đã ngã vào một hố nước sôi. Cô Tấm tin và nhảy vào nước sôi, cuối cùng chết. Cám đã làm mắm và gửi cho dì ghẻ, dì ghẻ đã khen ngon, và cuối cùng bị một con quạ đến để báo tin và bị đuổi đi. Khi gần hết món ăn, họ phát hiện con gái của mẹ Cám đã chết.

Phiên bản dưới đây là phiên bản của Dumoutier.

Học giả Dumoutier đã tìm thấy một bản thảo đặc biệt ở Bắc Ninh, có thể có nguồn gốc từ câu chuyện về Ỷ Lan. Vào cuối thời kỳ Hùng Vương, có một người tên là Đào Chí Phẩm sống ở làng Lãm-sơn, huyện Quế Dương (Bắc Ninh). Ông ta có một con gái tên là Tấm, sau đó ông mất. Đào Chí Phẩm sau đó kết hôn với Thị Cao, họ có một người con gái khác tên là Cám. Sau khi chồng mất, Thị Cao đã hãy bỏ con ghẻ. Các sự kiện như đi câu cá, nuôi cá bống, ăn thịt cá bống, nhặt xương cá bống chôn dưới gầm giường và thu thập các loại hạt (trong truyện này là đỗ) đều tương tự với câu chuyện Tấm Cám đã được kể. Khi Bụt gợi ý, Tấm đã đào các lọ dưới chân giường và tìm thấy một cô gái hầu trong một trong số đó, trong khi các lọ khác chứa quần áo và con ngựa (tuy nhiên, cô gái hầu không xuất hiện trong các sự kiện tiếp theo). Hoàng tử đã tìm thấy Tấm sau khi cô đã đánh rơi đôi giày khi đi xem hội.

Thấy nàng xinh đẹp, hoàng tử muốn cưới nàng làm vợ. Tấm bảo mẹ kế với lòng hỏi. Hoàng tử sai quan tới hỏi, Thị Cao đồng ý gả nhưng lại bảo Tấm đi chơi xa, rồi đưa áo quần Tấm cho Cám mặc, đưa Cám vào cung. Tấm thất vọng, buồn bã nhảy xuống giếng chết. Hồn Tấm hóa thành chim vàng, bay vào cung. Thấy Cám giặt áo cho hoàng tử, chim cảnh báo không phơi áo trên rào “rách áo chồng tao”. Hoàng tử nghe tin, biết mẹ và con gái Thị Cao lừa dối, hỏi chim: – “Vợ anh có chui vào tay áo không?”. Chim bay ngay vào tay áo. Truyện không đề cập đến hành động xấu xa của Cám và sự sống lại của Tấm nhiều lần, chỉ nói rằng Cám nhìn thấy chim, biết đó là chị mình, cảm thấy hối hận, nên nhảy xuống giếng chết. Dumoutier còn kể rằng, người ta thờ cả hai cô vào một đền ở Lãm Sơn. Những lúc khó khăn, người dân đến đây cầu nguyện.

Như đã được đề cập ở đầu bài, truyện cổ tích Tấm Cám là một câu chuyện cổ điển từ lâu đời và đã truyền miệng qua các thế hệ, vì vậy có nhiều phiên bản khác nhau phù hợp với thời đại. Cho dù bạn có tin hay không vào những gì được viết ở trên, mục đích chính của truyện cổ tích là truyền tải hy vọng và những giá trị đạo đức cao đẹp. Hãy tin vào phiên bản nào mà bạn cảm thấy phù hợp nhất với hình ảnh “Cô Tấm” trong lòng bạn, điều đó là quan trọng nhất.

Cinderella in Vietnam là một tác phẩm được tổng hợp bởi Karin Schmidt.