Trái xay vào thu: Ai có ghiền vị chua chua, ngọt ngọt

Nhiều người thường yêu thích câu thơ tượng trưng của Nguyễn Xuân Sanh: “Đáy đĩa mùa đi nhịp hải hà” và hiểu rằng mỗi mùa có những đặc trưng riêng. Ví dụ, mùa thu là thời điểm của cốm thơm trong các tác phẩm của Thạch Lam và Nguyễn Đình Thi, là thời điểm mà cốm kết hợp với hồng bước vào bài thơ “Thương nhớ mười hai” của Vũ Bằng, và mùa thu cũng được Hữu Thỉnh làm mới với câu “Hương ổi phả vào trong gió se”… Đối với tôi, mùa thu không chỉ mang lại những cảm xúc khai trường mà còn có sự mong đợi cho trái xay – một loại trái cây dân dã của mùa thu.

Hôm sáng dạo qua, tình cờ trôi qua gian hàng trái cây bày bán (loại chỉ bán hết trong ngày, không để dư đến ngày hôm sau), một rổ xay sẻ vô tình nảy vào tầm mắt. Đột nhiên, tim tôi nhẹ nhàng rung lên và tôi cảm nhận rằng mùa thu đã đến năm nay.

Một ký mở hàng mà không trả giá cho người bán được may mắn. Nhưng chỉ dám một ký thôi vì nghĩ đến mấy tiếng đồng hồ buổi trưa mất ngủ ngồi bóc vỏ! Chia tay cô hàng cùng lời hẹn: “Ngày mai để cô một ký nữa em nhé!” Với niềm hân hoan vì hình dung con gái sẽ sáng mắt lên khi nhận quà cách xa 500 cây số từ quê nhà. Vậy mà hôm nay, thức dậy thiệt sớm, ra đến hàng, cô bé chờ đón từ xa với niềm thất vọng: “Hôm nay không có hàng cô ơi!”. Chợt nhớ câu “Chim trời cá nước”, chả lẽ trái xay cũng vậy sao? Nhưng ngẫm một chút, chợt hiểu: Xay bị hút hàng bởi nó là trái ngon và lạ, nó còn có bài thuốc, nó được yêu chuộng, được xuất đi nhiều nơi, kể cả ra nước ngoài. Và chắc rằng người ta khai thác nhiều quá, nó không còn nhiều như ngày xưa nữa.

Xay xát của trái cây mang hương vị chua chua, ngọt ngọt từ vùng núi rừng Khánh Hòa. Ảnh: CHẾ DIỄM TRÂM.

Trái xay, được biết đến với tên khoa học là Velvet tamarind, có nguồn gốc từ Thái Lan và Malaysia. Ở Việt Nam, cây xay thường sinh sống tại các núi rừng Tây Nguyên, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận… Đây là cây có thân gỗ, cao lênh khênh, có thể cao đến 30-40 m. Do vậy, người ta có nhiều cách để hái trái xay. Có người sử dụng tấm bạt để che chắn gốc cây, sau đó leo lên bằng cây tre dài và đập nhánh để trái rơi xuống. Còn kẻ thích tiện lợi thì đơn giản là cưa ngang ngọn cây (hoặc chặt gốc) để thu hoạch trái một lần.

Khi còn nhỏ, trong mùa thu này, mẹ thường đi chợ mua ngô rang về làm quà. Nhớ lại, tôi thương nhớ mẹ quê, với đám con đông đủ, mua quà phải biết chọn những loại quà nhiều và dễ chia. Mỗi đứa một bụm (như chúng tôi ở Nha Trang gọi), còn em út ít hơn được mẹ nhón thêm cho một nhóm. Thật sướng khi được ăn dè, để khi các anh chị lớn đã ăn hết, tôi vẫn còn, vừa ăn vừa nheo nheo mắt nhìn các người lớn nuốt nước miếng mà thấy vui sướng chi lạ!

Ngày xưa kia, trong cái lộn xộn của xay má, luôn có trái chín, trái sống và trái non. Nhớ mãi ngày xưa với niềm vui và nỗi buồn khi được thưởng thức trái chín hay trái sống nhiều. Nhưng trái chín mang hương vị thực sự của chín, còn trái sống mang niềm vui của sự sống. Gặp trái non, ta có một trò chơi “độc” là tách hai mảnh của trái non dán lên dưới hai tuyến lệ của mắt, tạo thành hai cục ghèn. Rồi cùng nhìn nhau và cười rú như những con đười ươi trong câu chuyện cổ tích mà bố thường kể vào mỗi đêm.

Có nhiều loại trái xay, tuy nhiên tôi chỉ biết hai loại là xay sẻ và xay nhung. Xay nhung còn được gọi là nhung vì da nó có màu nâu vàng và lông tơ mịn mềm giống vải nhung. Trái xay nhung rừng Khánh Hòa không phổ biến, thường phải được chở từ nơi khác đến. Mỗi khi cầm trái nhung trên tay, tôi luôn nhớ câu: “Trái ăn chơi mà một ký mắc hơn chục lần một ký gạo!”. Trái xay nhung có kích thước lớn, có những trái ngang bằng đầu ngón tay cái, và trái có hột đôi còn lớn hơn nữa. Xay nhung có vị ngọt và mịn màng.

Rừng núi Khánh Hòa ẩn chứa những chú xay sẻ. Những chú xay sẻ nhỏ nhắn, màu sắc đen nâu, không quá sáng bóng, hương vị chua hơn. Vì vậy, khi chế biến, xay nhung có thể ăn ngay, trong khi xay sẻ thường được kết hợp với muối, đường và ớt bột. Một chiều thu êm đềm, khi ta đắm mình trong một quyển sách hấp dẫn, đôi khi nhấm nháp một trái xay ướp muối, ớt và đường, hòa quyện vị ngọt, cay, mặn và chua trên đầu lưỡi, làm tê tái cả tâm hồn đang tràn đầy niềm vui.

Trái xay có tác dụng lợi cho sức khỏe và giảm nồng độ cholesterol trong máu. Tuy nhiên, trái xay rất hấp dẫn và được ưa chuộng làm quà vặt, đặc biệt là với các cô gái, không ngừng ăn mà không biết chán, càng ăn càng thích. Vì vậy, từ khi vào mùa, những người biết giữ xa thường chuẩn bị sẵn các loại xay ngâm hoặc đường, để ăn dần cho đến mùa thu sau. Nếu muốn tặng quà, hãy tặng một ít xay, đó là món quà độc đáo, thú vị và ngon miệng.

Mùa thu hấp dẫn và thú vị hơn khi có sự xuất hiện của một thời trang trí rừng, nghe như đã quen thuộc từ lâu.

Đi tìm danh xưng thích hợp cho loại quả này: “xay” hay “say”? Trên các trang báo, có người viết là “xay”, người khác cho là “say”. Tôi tìm trong Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê nhưng không thấy từ “xay/say” với nghĩa thực vật/trái cây. Hỏi một em học sinh chuyên văn cũ, em cung cấp hai tài liệu, một trong Đại Nam quốc âm vị tự của Huỳnh Tịnh Của và một trong Việt ngữ chính tả tự vị của Lê Ngọc Trụ. Trong Đại Nam quốc âm vị tự có mục từ “xay” được định nghĩa như sau: “Thứ cây lớn, có trái nhỏ, khi chín thì vỏ khô, cơm bên trong có mùi chua chua ngọt ngọt, trái có lông được gọi là xay-lông, không lông gọi là xay-sẻ.” Còn trong từ điển Việt ngữ chính tả tự vị của Lê Ngọc Trụ có mục từ “xay” (n, danh từ) được định nghĩa là “tên loại cây”.

Em học sinh của tôi suy luận từ hai tài liệu rằng: “Có thể xưa kia, từ này được ghi nhận là “xay” trong Đại Nam quốc âm vị tự của Huỳnh Tịnh Của và Việt ngữ chính tả tự vị của Lê Ngọc Trụ. Tuy nhiên, sau một thời gian, một số từ điển không ghi nhận từ này nữa (ví dụ như từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê – một từ điển phổ biến sau năm 1975), và người ta viết lại theo cách ngẫu hứng của từ nguyên học dân gian, khiến hiện nay trên báo, đài ta sử dụng từ “say”. Mặc dù có vẻ hợp lý, nhưng cuối cùng, đây chỉ là một giả thuyết khoa học về ngôn ngữ. Vậy nên, để biết từ gốc như thế nào là chính xác nhất, chúng ta cần đợi các nhà ngôn ngữ học phân tích.

Trâm là người tạo nên những điều độc đáo và sáng tạo.