Đợt gió mùa Đông Bắc đầu tiên (ngày 9/10/2022) đã mang không khí lạnh lan tỏa khắp miền Bắc và một phần miền Trung nước ta. Có lẽ nhiều người sẽ nhớ đến bài thơ Hoa cau của Trần Đăng Khoa: “Nửa đêm nghe ếch học bài/ Lưa thưa vài giọt mưa rơi trên hàng cây/ Nghe trời thổi gió tươi mát/ Sáng ra thấy nước đầy hoa cau rơi”.

Cơm nấu chín, vợ mang bầu ngừng làm.

“Cơm sôi bớt lửa, vợ chửa bớt làm” – có một câu tục ngữ như vậy đúng không? Đúng vì từ trước đến nay hầu hết mọi người đều quen thuộc với câu “Cơm sôi bớt lửa, chồng giận bớt lời”. Ý nghĩa của câu này rõ ràng đến mức không cần phải giải thích nhiều, chúng ta đều hiểu.

Tại đây, bạn có thể xem chuyên đề về “Chữ và nghĩa”.

Nếu chúng ta chú ý, bài thơ ngắn này chỉ gồm bốn câu và mô tả các sự kiện xảy ra (ếch học bài, mưa rơi nhẹ, hoa cau rụng đầy nước) liên quan đến hiện tượng trời trở gió heo may.

Trong câu thơ trên, nhà thơ có thể thay từ “trở gió” bằng “nổi gió” (vần và nhịp vẫn phù hợp). Tuy nhiên, khiến câu thơ trở nên quá tầm thường và không có ý nghĩa đặc biệt. Từ “trở” trong câu thơ chính là yếu tố quan trọng, tạo ra một ý nghĩa khác biệt.

Trong Từ điển tiếng Việt (Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2022) cho rằng “trở” là một động từ đa nghĩa. Tuy nhiên, có một nghĩa liên quan đến vấn đề chúng ta đang thảo luận: “[Diễn biến] chuyển sang hướng khác, thường là tiêu cực”. Theo phương diện này, tiếng Việt đã tạo ra một chuỗi từ ghép với tiền tố “trở” mang các ý nghĩa khác nhau.

Viết lại: Một người đang tình trạng sức khỏe tốt đột ngột mắc phải bệnh và đã kéo dài khoảng hai tháng qua.

Trở ngại: Đột ngột xuất hiện khuyết điểm hoặc biến đổi theo hướng không tốt (Đang tự nhiên xe gặp trở ngại bị hỏng máy; Con trâu gặp trở ngại không thể vượt qua; Ông ấy gặp trở ngại và rời khỏi nơi làm việc…).

Đầu tiên, tôi muốn nói rằng có một sự thay đổi đáng ngạc nhiên trong cách mà người đó nói chuyện. Không giống như trước đây, cô ấy nói một cách ngang ngược và không có sự cân nhắc.

Trở mặt: (Ai đó) bất ngờ thay đổi hành vi hoàn toàn trái ngược với sự lịch sự trước đó (Nó trở mặt như chuyển đổi từ một bàn tay sang mặt khác; Khi đã có được điều mong muốn, người đó ngay lập tức thay đổi hướng…)

Bánh chưng đã bị biến chất, không thể ăn được nữa. Chai nước mắm ngon nhưng bỗng dưng trở mùi, phí quá.

Trở quẻ: Thay đổi tư duy hoặc trạng thái đột ngột, theo hướng không tốt đi, tạo ra trở ngại, phiền toái (Ngựa ta trở quẻ, đẩy người cưỡi rơi xuống mặt đất)….

Như vậy, “trở” đại diện cho một thay đổi ngược so với hiện tại. Ngoài các từ “trở” thông thường như trở dạ, trở mình, trở tay, chủ yếu “trở” mang ý nghĩa đối lập với tình hình hiện tại (ví dụ: từ gió nam chuyển sang gió bấc, từ ấm áp chuyển sang lạnh, từ trạng thái yên đang lành sang thái độ làm tình hình xấu đi…). Đây là một khía cạnh quan trọng, đóng góp vào ý nghĩa tổng quát của thành ngữ “trái gió trở trời” phổ biến mà chúng ta sử dụng.

“Trái gió” xuất hiện khi có gió mới, khác biệt hoàn toàn so với gió hiện tại. “Trở trời” có hai ý nghĩa: 1. Thay đổi thời tiết, thường là xấu đi, gây ảnh hưởng đến sức khỏe và cuộc sống hàng ngày của mọi người; 2. (Ai đó) mệt mỏi, không khỏe do thay đổi thời tiết. Dựa trên ý nghĩa này, dân gian đã tạo ra thành ngữ “trái gió trở trời” (hoặc “trái nắng trở trời”), để chỉ sự chuyển đổi thời tiết bất thường, dễ gây đau ốm. Đây cũng là lời nhắc nhở cho mọi người, đặc biệt là người già yếu, người neo đơn, cần cẩn trọng trước các biến đổi không ổn định của khí hậu và thời tiết thường xảy ra xung quanh chúng ta.

Khi trái gió thổi, không gian trong phòng trở nên tươi mát.

Có người luôn chăm sóc trong những lúc ấm lạnh.

PGS-TS Phạm Văn Tình là một nhà giáo và nghiên cứu danh tiếng.