I. Dân số
Khái niệm chung
Dân số là tập hợp người sinh sống trong một quốc gia, khu vực, vùng địa lý kinh tế hoặc một đơn vị hành chính.
Trong thống kê, dân số được thu thập theo khái niệm nhân khẩu thực tế thường trú tại hộ, là những người thực tế thường xuyên ăn ở tại hộ tính đến thời điểm thống kê đã được 6 tháng trở lên, trẻ em mới sinh trước thời điểm thống kê và những người mới chuyển đến sẽ ở ổn định tại hộ, không phân biệt có hay không có hộ khẩu thường trú tại xã/phường/thị trấn đang ở và những người tạm vắng. Nhân khẩu thực tế thường trú tại hộ gồm:
Người thực tế thường xuyên ăn ở tại hộ tính đến thời điểm thống kê đã được 6 tháng trở lên.
Người mới chuyển đến chưa được 6 tháng nhưng xác định sẽ ăn ở ổn định tại hộ và những trẻ em mới sinh trước thời điểm thống kê; không phân biệt họ đã có hay không có giấy tờ pháp lý chứng nhận sự di chuyển đó.
Người tạm vắng gồm người rời hộ đi làm ăn ở nơi khác chưa được 6 tháng tính đến thời điểm thống kê; người đang làm việc hoặc học tập trong nước trong thời hạn 6 tháng; người đang đi thăm, đi chơi nhà người thân, đi nghỉ hè, nghỉ lễ, đi du lịch, sẽ quay trở lại hộ; người đi công tác, đi đánh bắt hải sản, đi tàu viễn dương, đi buôn chuyến; người được cơ quan có thẩm quyền cho phép đi làm việc, công tác, học tập, chữa bệnh, du lịch ở nước ngoài, tính đến thời điểm thống kê họ vẫn còn ở nước ngoài trong thời hạn được cấp phép; người đang chữa bệnh nội trú tại các cơ sở y tế; Người đang bị ngành quân đội, công an tạm giữ.
Chỉ tiêu dân số được chi tiết hoá theo một số chỉ tiêu cơ bản như sau:
- Dân số trung bình
– Khái niệm, phương pháp tính
Dân số trung bình là số lượng dân số tính bình quân cho cả một thời kỳ, được tính theo một số phương pháp thông dụng như sau:
+ Nếu chỉ có số liệu tại hai thời điểm (đầu và cuối của thời kỳ ngắn, thường là một năm) thì sử dụng công thức sau:
Ptb =
P0 + P1
2
Trong đó:
Ptb : Dân số trung bình;
P0 : Dân số đầu kỳ;
P1 : Dân số cuối kỳ.
+ Nếu có số liệu tại nhiều thời điểm cách đều nhau thì sử dụng công thức:
Ptb
=
P0
+ P1 + …. + Pn-1 + Pn
2
2
n
Trong đó:
Ptb : Dân số trung bình
P0,1,…,n : Dân số ở các thời điểm 0, 1,…, n
n : Số thời điểm cách đều nhau.
+ Nếu có số liệu tại nhiều thời điểm không cách đều nhau, sử dụng công thức:
Ptb = Ptb1t1 + Ptb2t2+ …. + Ptbntn
∑ti
Trong đó:
Ptb1 : Dân số trung bình của khoảng thời gian thứ nhất;
Ptb2 : Dân số trung bình của khoảng thời gian thứ 2;
Ptbn : Dân số trung bình của khoảng thời gian thứ n;
ti : Độ dài của khoảng thời gian thứ i.
– Phân tổ chủ yếu: Giới tính; dân tộc; tôn giáo; độ tuổi; tình trạng hôn nhân; trình độ học vấn; trình độ chuyên môn kỹ thuật; thành thị/nông thôn; tỉnh/thành phố trực thuộc Trung ương.
– Kỳ công bố: Năm.
– Nguồn số liệu
+ Tổng điều tra dân số và nhà ở;
+ Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ;
+ Số lượng dân số hàng năm được tính dựa trên cơ sở số liệu dân số gốc thu thập qua tổng điều tra dân số gần nhất và các biến động dân số (sinh, chết, xuất cư và nhập cư) theo phương trình cân bằng dân số. Các biến động dân số được tính từ các tỷ suất nhân khẩu học (các tỷ suất sinh, chết, xuất cư và nhập cư) thu được qua các cuộc điều tra biến động dân số và kế hoạch hóa gia đình hoặc tổng điều tra dân số và nhà ở.
– Cơ quan chịu trách nhiệm thu thập, tổng hợp: Tổng cục Thống kê.
- Dân số theo giới tính
– Khái niệm, phương pháp tính
Tỷ số giới tính cho biết có bao nhiêu nam tính trên 100 nữ của tập hợp dân số đã cho.
Công thức thường sử dụng để tính sự khác biệt giới tính là tỷ số giới tính như sau:
Tỷ số giới tính = Số nam × 100
Số nữ
– Phân tổ chủ yếu: Độ tuổi/nhóm tuổi; Tình trạng hôn nhân; Trình độ học vấn; Nhóm dân tộc (5 năm phân tổ theo 10 nhóm dân tộc có quy mô dân số lớn nhất, hàng năm phân tổ theo 2 nhóm lớn là Kinh và Các dân tộc khác); Tôn giáo (theo tổng điều tra dân số và nhà ở)
– Kỳ công bố: Năm.
– Nguồn số liệu
+ Tổng điều tra dân số và nhà ở;
+ Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ;
+ Suy rộng từ kết quả điều tra mẫu biến động dân số – kế hoạch hóa gia đình.
– Cơ quan chịu trách nhiệm thu thập, tổng hợp: Tổng cục Thống kê.
- Dân số theo độ tuổi
– Khái niệm, phương pháp tính
Tuổi là khoảng thời gian sống của một người tính từ ngày sinh đến một thời điểm nhất định. Trong thống kê dân số, tuổi được tính bằng số năm tròn (không kể số ngày, tháng lẻ) và thường được gọi là tuổi tròn.
Tuổi tròn được xác định như sau:
Nếu tháng sinh nhỏ hơn (xảy ra trước) tháng điều tra thì:
Tuổi tròn = Năm điều tra – Năm sinh
Nếu tháng sinh lớn hơn (sau) hoặc trùng tháng điều tra thì:
Tuổi tròn = Năm điều tra – Năm sinh – 1
– Phân tổ chủ yếu: Ngoài phân tổ theo từng độ tuổi, cơ cấu dân số theo độ tuổi còn được phân tổ theo nhóm 5 hoặc 10 độ tuổi, trong đó tách riêng nhóm 0 tuổi. Bởi vậy, các nhóm tuổi hình thành như sau:
+ Theo nhóm 5 độ tuổi:
0 tuổi;
1 – 4 tuổi;
5 – 9 tuổi;
10 – 14 tuổi;
…
75 – 79 tuổi;
80 – 84 tuổi;
85 tuổi trở lên.
Riêng nhóm 1 – 4 tuổi có thể được tách riêng theo từng độ tuổi một.
+ Theo nhóm 10 độ tuổi:
0 tuổi;
1 – 9 tuổi;
10 – 19 tuổi;
20 – 29 tuổi;
…
70 – 79 tuổi;
80 – 89 tuổi;
90 tuổi trở lên.
Đối với các mục đích nghiên cứu chuyên đề về giáo dục – đào tạo, sinh sản của dân số, lao động, kinh tế, người ta còn phân tổ thành các nhóm tuổi phù hợp với việc nghiên cứu độ tuổi đi học, độ tuổi kết thúc các cấp học, độ tuổi có khả năng sinh đẻ, độ tuổi tham gia lao động, v.v…
– Kỳ công bố: Năm.
– Nguồn số liệu:
+ Tổng điều tra dân số và nhà ở;
+ Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ;
+ Suy rộng từ kết quả điều tra mẫu biến động dân số – kế hoạch hóa gia đình.
– Cơ quan chịu trách nhiệm thu thập, tổng hợp: Tổng cục Thống kê.
- Dân số theo tình trạng hôn nhân
– Khái niệm, phương pháp tính
Hôn nhân là quan hệ giữa vợ và chồng sau khi kết hôn.
– Phân tổ chủ yếu
+ Chưa vợ/chồng, hay chưa bao giờ kết hôn;
+ Có vợ/có chồng;
+ Goá (vợ hoặc chồng đã chết và hiện chưa tái kết hôn);
+ Ly hôn (tòa án đã xử cho ly hôn và hiện chưa tái kết hôn);
+ Ly thân (đã kết hôn nhưng không còn sống với nhau như vợ chồng).
– Kỳ công bố: Năm.
– Nguồn số liệu
+ Tổng điều tra dân số và nhà ở;
+ Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ;
+ Suy rộng từ kết quả điều tra mẫu biến động dân số – kế hoạch hóa gia đình hàng năm.
– Cơ quan chịu trách nhiệm thu thập, tổng hợp: Tổng cục Thống kê.
- Dân số theo trình độ học vấn
– Khái niệm, phương pháp tính
Trình độ học vấn đã đạt được của một người là lớp học cao nhất đã hoàn tất trong hệ thống giáo dục quốc dân mà người đó đã theo học.
Theo Luật giáo dục, hệ thống giáo dục quốc dân gồm giáo dục chính quy và giáo dục thường xuyên. Giáo dục chính quy gồm giáo dục mầm non, giáo dục phổ thông, giáo dục nghề nghiệp, giáo dục đại học.
Các khái niệm chủ yếu thường được sử dụng khi thu thập các số liệu về trình độ học vấn của dân số như sau:
Tình trạng đi học là hiện trạng của một người đang theo học tại một cơ sở giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân được Nhà nước công nhận, như các trường/lớp mẫu giáo, tiểu học, trung học cơ sở, phổ thông trung học, các trường/lớp dạy nghề và các trường chuyên nghiệp từ bậc trung học chuyên nghiệp trở lên thuộc các loại hình giáo dục – đào tạo khác nhau để nhận được kiến thức học vấn phổ thông hoặc kỹ thuật, chuyên môn nghiệp vụ một cách có hệ thống.
Biết đọc biết viết là khả năng của một người có thể đọc, viết và hiểu đầy đủ những câu đơn giản bằng chữ quốc ngữ, chữ dân tộc hoặc chữ nước ngoài.
Trình độ học vấn cao nhất đã đạt được gồm:
+ Học vấn phổ thông: Đối với những người đã thôi học, là lớp phổ thông cao nhất đã học xong; đối với người đang đi học, là lớp phổ thông trước đó mà họ đã học xong (= lớp đang học – 1);
+ Dạy nghề là những người đã tốt nghiệp các trường sơ cấp nghề, trung cấp nghề hoặc cao đẳng nghề;
+ Trung cấp chuyên nghiệp là những người đã tốt nghiệp bậc trung cấp chuyên nghiệp;
+ Cao đẳng chuyên nghiệp là những người đã tốt nghiệp cao đẳng chuyên nghiệp;
+ Đại học là những người đã tốt nghiệp đại học;
+ Trên đại học là những người đã tốt nghiệp thạc sỹ, tiến sỹ, tiến sỹ khoa học.
– Phân tổ chủ yếu
+ Tình trạng đi học: Đang đi học; đã thôi học; chưa bao giờ đi học;
+ Trình độ học vấn cao nhất: Không biết chữ (hoặc không biết đọc biết viết); biết chữ (hoặc biết đọc biết viết); chưa tốt nghiệp tiểu học; tốt nghiệp tiểu học; tốt nghiệp trung học cơ sở; tốt nghiệp trung học phổ thông; tốt nghiệp sơ cấp nghề; tốt nghiệp trung cấp nghề; tốt nghiệp cao đẳng nghề; tốt nghiệp trung cấp chuyên nghiệp; tốt nghiệp cao đẳng chuyên nghiệp; tốt nghiệp đại học; thạc sỹ; tiến sỹ/tiến sỹ khoa học.
– Kỳ công bố: Năm.
– Nguồn số liệu
+ Tổng điều tra dân số và nhà ở;
+ Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ;
+ Suy rộng từ kết quả điều tra mẫu biến động dân số – kế hoạch hóa gia đình, điều tra lao động – việc làm hoặc các cuộc điều tra chuyên đề khác.
– Cơ quan chịu trách nhiệm thu thập, tổng hợp: Tổng cục Thống kê.
- Dân số theo dân tộc
– Khái niệm, phương pháp tính
Trong thống kê dân số, dân tộc được thu thập dựa trên cơ sở tự xác định của đối tượng điều tra. Tên dân tộc của một người thường được quy định theo dân tộc của người cha. Đối với một số dân tộc còn theo chế độ mẫu hệ, thì tên dân tộc được ghi theo dân tộc của người mẹ.
– Phân tổ chủ yếu
+ Các đặc trưng nhân khẩu học: Giới tính; độ tuổi; tình trạng hôn nhân; tình hình sinh, chết, di cư,…;
+ Các đặc trưng kinh tế – xã hội: Trình độ học vấn; tình trạng hoạt động kinh tế,…;
+ Phân tổ theo vùng địa lý, các đơn vị hành chính.
– Kỳ công bố: 5 năm.
– Nguồn số liệu
+ Tổng điều tra dân số và nhà ở;
+ Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ;
– Cơ quan chịu trách nhiệm thu thập, tổng hợp: Tổng cục Thống kê.
- Dân số theo tôn giáo
– Khái niệm, phương pháp tính
Trong điều tra thống kê, tôn giáo được hiểu theo hai cấp độ khác nhau:
+ Người có niềm tin hoặc tín ngưỡng vào một giáo lý tôn giáo nhất định;
+ Người đã gia nhập tín đồ của một tôn giáo. Tín đồ khác với tín ngưỡng ở chỗ, ngoài niềm tin hoặc đức tin, tín đồ còn phải thoả mãn một số tiêu chuẩn và được tổ chức tôn giáo kết nạp làm tín đồ của tôn giáo đó.
– Phân tổ chủ yếu
+ Giới tính;
+ Đơn vị hành chính;
+ Tôn giáo.
– Kỳ công bố: 5 năm.
– Nguồn số liệu
+ Tổng điều tra dân số và nhà ở;
+ Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ.
– Cơ quan chịu trách nhiệm thu thập, tổng hợp: Tổng cục Thống kê.
II. Mật độ dân số
- Khái niệm, phương pháp tính
Mật độ dân số là số dân tính bình quân trên một kilômét vuông diện tích lãnh thổ.
Mật độ dân số được tính bằng cách chia dân số (thời điểm hoặc bình quân) của một vùng dân cư nhất định cho diện tích lãnh thổ của vùng đó. Mật độ dân số có thể tính cho toàn quốc hoặc riêng từng vùng (nông thôn, thành thị, vùng kinh tế); từng tỉnh, từng huyện, từng xã, v.v… nhằm phản ánh tình hình phân bố dân số theo địa lý vào một thời gian nhất định.
Công thức tính:
Mật độ dân số (người/km2) = Số lượng dân số (người)
Diện tích lãnh thổ (km2)
- Phân tổ chủ yếu: Tỉnh/thành phố trực thuộc Trung ương.
- Kỳ công bố: Năm.
- Nguồn số liệu
– Tổng điều tra dân số và nhà ở;
– Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ;
– Điều tra kiểm kê đất đai, lập bản đồ hiện trạng sử dụng đất.
- Cơ quan chịu trách nhiệm thu thập, tổng hợp: Tổng cục Thống kê.
Tôi là Nguyễn Văn Sỹ có 15 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực thiết kế, thi công đồ nội thất; với niềm đam mê và yêu nghề tôi đã tạo ra những thiết kếtuyệt vời trong phòng khách, phòng bếp, phòng ngủ, sân vườn… Ngoài ra với khả năng nghiên cứu, tìm tòi học hỏi các kiến thức đời sống xã hội và sự kiện, tôi đã đưa ra những kiến thức bổ ích tại website nhaxinhplaza.vn. Hy vọng những kiến thức mà tôi chia sẻ này sẽ giúp ích cho bạn!