Về cấu tạo, tuyến nước bọt thuộc loại tuyến ngoại tiết có ống tuyến và nang tuyến có vai trò sản xuất nước bọt:

Nang tuyến nước bọt

Các tế bào chế tiết hợp lại thành nang tuyến và đổ vào hệ thống ống tuyến. Nang tuyến nước bọt bao gồm ba loại: nang nhầy, nang nước và nang hỗn hợp tùy thuộc vào loại tế bào chế tiết của nang. Mỗi nang gồm một hàng tế bào được bao quanh bởi màng đáy, bên ngoài là tế bào cơ – biểu mô có nhiệm vụ co bóp để đẩy nước bọt vào ống tuyến.

Ống tuyến nước bọt

Các ống tuyến nhỏ sẽ hợp lại để tạo thành ống gian tiểu thùy, ống gian thùy, đến ống chính và đổ vào miệng. Thành ống tuyến lớn sẽ giống với biểu mô niêm mạc miệng, biểu mô lát tầng không sừng hóa.

Các ống tuyến nước bọt hoạt động được nhờ nhiều yếu tố, trong đó chủ yếu do sự nhu động co bóp nhịp nhàng của cơ xung quanh ống. Số lượng, thành phần và độ pH của nước bọt thay đổi tùy theo độ tuổi và các nguyên nhân thứ phát. Khi có rối loạn phản xạ thần kinh thì cơ chế tiết nước bọt theo phản xạ có điều kiện sẽ bị mất cân bằng dẫn đến cơ chế giảm hoặc tăng tiết.

Phân loại tuyến nước bọt

Tuyến nước bọt bao gồm 3 đôi tuyến lớn là tuyến nước bọt mang tai, tuyến nước bọt dưới hàm và tuyến nước bọt dưới lưỡi. Ngoài ra còn có tuyến nước bọt phụ nằm rải rác ở niêm mạc miệng, tập trung nhiều ở môi dưới, hai bên lưỡi và dưới lưỡi.

Tuyến nước bọt mang tai

Tuyến nước bọt mang tai là tuyến nước bọt nhầy, có kích thước lớn nhất trong các tuyến nước bọt.

Vị trí tuyến ở góc hàm và kéo dài lên ngang xương má ngay phía trước tai. Mỗi tuyến mang tai bao bọc ngành trên xương hàm và tiết ra nước bọt thông qua ống Stensen (hoặc Stennon) đổ vào trong miệng để hỗ trợ cho việc nhai, nuốt và bắt đầu quá trình tiêu hóa thức ăn.

Tuy là tuyến lớn nhất nhưng tuyến nước bọt mang tai chỉ sản xuất khoảng 1/4 tổng số lượng nước bọt tiết ra hàng ngày

Tuyến nước bọt dưới hàm

Là tuyến nước bọt lớn thứ hai sau tuyến nước bọt mang tai, là tuyến hỗn hợp có ống tiết là ống Wharton.

Đúng như tên gọi, tuyến nước bọt dưới hàm nằm ở dưới hàm bên dưới các răng sau và các tuyến dưới lưỡi; nằm ở dưới lưỡi trên sàn miệng.

Về kích thước, mỗi tuyến nặng khoảng 15 gram và đóng góp khoảng 60 – 67% thể tích nước bọt lúc không bị kích thích. Khi được kích thích khả năng tiết nước bọt của tuyến hàm dưới giảm xuống và gia tăng khả năng tiết nước bọt của tuyến mang tai lên đến 50%.

Tuyến nước bọt dưới hàm tiết nước bọt ra miệng qua lỗ Wharton (có thể nhìn thấy bằng mắt thường) ở sàn lưỡi dưới chân của răng cửa hàm dưới.

Tuyến nước bọt dưới lưỡi

Tuyến dưới lưỡi là tuyến nước bọt hỗn hợp, bao gồm rất nhiều tuyến nhỏ nằm ngay dưới lưỡi trong khoang miệng. Các tuyến dưới lưỡi chủ yếu tiết ra chất dịch chứa ptyalin giúp phân giải tinh bột thành thứ đường thực phẩm.